Arbitraj, farklı ülkelerin piyasalarında kote edilen döviz kurları arasındaki farklılıktan yararlanarak kazanç sağlamak amacıyla bir paranın, ucuz olduğu piyasadan alınıp pahalı olduğu piyasalarda satılması işlemidir.

Arbitraj işleminde malın satış ve alış fiyatı arasındaki pozitif fark arbitrajcının kazancıdır .Kısaca, bir ekonomik varlığın bir yerde ucuza alınıp, diğer yerde pahalıya satılmasını ifade eder. Bunun nedeni tek fiyat uygulamasının gerçekleşmemiş olmasıdır.

Risksiz olması arbitrajı spekülasyondan ayıran en temel özelliktir.

Arbitraj işlemlerinden elde edilen kazançlar arbitraj kazançları kapsamında değerlendirildikleri için vergiden muaf kazançlardır. Dünya ekonomilerinin dalgalı kura geçmesiyle beraber ülkelerin para birimlerinin değişimlerinden oluşan işlem hacmi yaklaşık 4 trilyon dolardan oluşan, dünyanın en büyük uluslararası para piyasasıdır. Bu piyasada dünyanın her yerinden bireysel yatırımcılar, merkez bankaları, aracı kurumlar gibi yatırımcılar işlem yaparlar.

Arbitraj işlemleri kısa vadeli işlemlerdir.

Scalping (Forex piyasasında anlık zaman dilimleri içerisinde alış ve satışlar yaparak kar elde etmeyi amaçlayan işlem metodlarına scalping denmektedir.) işlemleri ile gün içinde yapılan bir çok arbitraj işlemi gün sonunda ciddi bir kar sağlayacaktır. Bu tarz işlemlerde genellikle çok küçük fiyat aralıklarındaki ani yükselişler değerlendirilmeye çalışılır. Dar bir bantta yüksek getiri hedeflendiğinde işlem büyüklüğü (lot hacmi) artacağından dolayı, risk oranı yüksektir.

Arbitraj işlemlerinin ticari işlemlerden farkı eş alım ve satım işlemlerinin eş zamanlı olarak gerçekleşmesidir.

Arbitraj Türleri

1. Döviz Arbitrajı
2. Çapraz Kur Farklılıklarına Bağlı Arbitraj
3. Üç Uçlu Arbitraj

Döviz Arbitrajı

Bir ulusal paranın diğer ulusal para karşısındaki değişim oranının (kurunun) çeşitli piyasalarda aynı andaki fiyat farklılıklarından kaynaklanmış olmasıdır. Açıklamada basitlik sağlamak amacıyla, döviz alış ve satış kurunun aynı olduğunu ve başka bir işlem giderinin olmadığını varsayalım. Bu koşullar altında, belli bir anda New York ve İstanbul piyasalarında geçerli TL/$ kurları şu şekilde olsun;

• İstanbul Piyasası: 1$ = 2,10 TL
• New York Piyasası: 1$ = 2,25 TL

Görüldüğü gibi dolar o anda TL cinsinden İstanbul'da ucuz, New York'ta ise pahalı satılmaktadır. Bu fiyat farklılığından kâr etmek isteyen arbitrajcı hemen harekete geçmelidir. Bu amaçla İstanbul piyasasından TL karşılığı Dolar satın alacak ve bu aldığı dolarları New York piyasasından yeniden TL ye dönüştürecektir. Bu işlemleri gerçekleştirdiği zaman, dolar başına kazancı 0,15 TL olacaktır.

Kârlılık olanaklarının belirlenmesi anlamında arbitrajın temel ilkesi, bir ulusal para ile başlanıp sonunda yine aynı ulusal paraya dönülmesidir. Yukarıdaki örnekte TL kullanıldığı gibi aynı şekilde dolar ile başlanıp dolar ile de bitirilebilir. Bunu New York'ta dolar satarak ve buradan aldığı TL leri İstanbul'da düşük fiyattan dolara çevirerek yapabilmektedir.

Piyasa veya yer farklılıklarından kaynaklanan bu arbitraj türüne 'yer arbitrajı'(spatial arbitrage) denilmektedir. Ayrıca, iki farklı para ile alakalı olduğundan buna 'iki uçlu arbitraj' (two pointarbitrage) da denir.

Arbitrajcı söz konusu işlemleri aynı uluslara arası bankada aynı anda gerçekleştirdiği için kur değişmelerine bağlı bir riske girmiş olmaz.

Arbitrajcının kendi adına kâr sağlaması yanında piyasalar arasındaki kur farkının giderilmesini sağladığı da bilinmektedir. Kur eşitliği sağlandığı anda kârlılık ortadan kalkacağı için arbitraj da son bulmaktadır.

Sonuç olarak, arbitraj çeşitli piyasalarda kurlar arasında bozulan dengeyi gidermekte ve dünya çapında kurlar arasında bir uyum sağlanmasına (Tek Fiyat Kanunu) yardımcı olmaktadır. Gerçekte işlem giderleri de hesaba katıldığı için bu tek fiyat durumu giderleri yansıtacak miktarda farklılığa sahip olabilmektedir.

Arbitraj denildiğinde genelde kambiyo arbitrajı ilk akla gelen yöntemdir. Para piyasasının işlem hacmi diğer enstrümanlara oranla oldukça yüksek olduğundan uluslar arası piyasalarda anlık oluşan kotasyon farklılıklarından yararlanabilmek mümkündür. Menkul kıymetler, kıymetli madenler, kıymetli evrak gibi değerler de, iki piyasa arasındaki fiyat farklarından yararlanmak amacıyla fiyatların düşük olduğu yerlerden alınarak fiyatların yüksek olduğu yerlerde satılabilmektedirler. (Turkcell hisseleri menkul kıymet arbitrajına örnek verilebilir. Çünkü hem NewYork borsasında hem de BIST de işlem görmektedir. )

Çapraz Kur Farklılıklarına Bağlı Arbitraj

Arbitrajlar bazen piyasalar arasındaki farklılıklardan değil, aynı piyasa içerisindeki bir ulusal paranın diğerine göre dolaysız kuru ile çapraz kuru arasında oluşabilecek farklılıklardan kaynaklanmış olabilir. Örnek: Daha basite indirgemek adına alış ve satış kurlarının aynı olduğunu varsayalım.
Bir piyasa üzerinde dolar, euro ve TL yi ele alalım. Aşağıdaki fiyatlar üzerinden işlem  görüdklerini kabul edelim.

1$:2,00€
1$:2,50TL 
1€:1,00TL

Diğer piyasalarda da bu şekilde bir durum olduğu düşünüldüğünden burada bir yer arbitrajı olmadığı görülmektedir. Fakat, piyasadaki kurlardan € nun dolaysız TL kuru ile çapraz kuru arasında bir uyumsuzluk olduğu görülmektedir. Çünkü piyasadaki dolaysız TL/€ kuru 1,00TL/1€ iken, hesaplanan çapraz kur 1,25TL/1€ olmaktadır. Bu nedenle, Euronun TLye göre dolaysız kuru ile çapraz kuru arasında bulunan 0,25 TL/€ ölçüsündeki fark arbitrajcıyı harekete geçirecektir.

Arbitrajcının burada izleyeceği yol ise şu şekilde olacaktır;

1.Elinde euro bulunduğunu kabul ettiğimiz bir arbitrajcı, öncellikle bu € ile $ satın alacaktır, böylece 2€ karşılığında 1$ elde edecektir.
2.Daha sonra bu dolarları TL'ye dönüştürünce 2,50 TL ye sahip olacaktır.
3.Daha sonra söz konusu TL'ler ile € satın alarak (2,50TL:2,50€) başladığı yere geri dönecektir. Bu işlemin sonucunda 1 € başına 0,25 TL kâr etmiş olacaktır. (2€ için 0,50TL)

Örnekte görüldüğü gibi arbitraj mekanizması, Doların Euro kuru ile TL kurunu ve Euronun TL kurunun yükseltir. Böylece arbitraj faaliyetleri sonrası bu uyumsuzluk giderilmiş olacak ve çapraz ve dolaysız kurlar eşit düzeye gelecektir.

Yer arbitrajında iki farklı ülkenin ulusal parası ve iki işlem gerekli olmaktaydı.Çapraz kur farklılıklarına bağlı arbitraj ise üç farklı ülkenin ulusal parası ve üç ayrı işlem gerektirmektedir. Bu nedenle bu arbitraja 'üç uçlu arbitraj' (three point arbitrage) da denilmektedir. Arbitraj daha fazla sayıda ulusal para ile ilgili de olabilmektedir, daha karmaşık bir yapıya sahip olsa da temel mekanizma hep aynıdır. Belli bir anda kur farklılıklarının oluşması ve bu fiyat farklılığından kazanç elde etmek için ilgili paraların eş zamanlı olarak alınıp satılması bu temeli oluşturur.

Üç Uçlu Arbitrajı Grafik ile Açıklama

İşlem giderleri yok sayıldığı için ele alınan üç ulusal paranın arasındaki değişim oranlarının, arbitraj mekanizmasıyla, birbiriyle uyumlu olması gerekmektedir. Bunu açıklamak maksadıyla bir örnek verelim, ele alınacak ulusal paralara A, B ve C diyelim. C nin de aynen dolarda olduğu gibi diğer ulusal paraların fiyatını belirlemek için ortak para birimi olduğunu kabul edelim. Kendi aralarında doğrudan bir kur bulunmadığı durumda, A ve B arasında olması gerek doğrudan kur üç uçlu arbitraj yoluyla belirlenebilir.

Gerçek hayattaki bir örneğe bakmak gerekirse, Bu ulusal paraların Türk Lirası, Rus Rublesi ve Amerikan Doları oldukları varsayılırsa, Gerek TL, gerek Ruble fiyatları dolar cinsinden ifade edilmektedirler. Bu durumda Ruble ile TL arasındaki doğrudan denge kuru(RR/TL) şu şekilde bulunabilmektedir.

RR/TL = $/TL x RR/$

Bu eşitlik 'üç uçlu arbitraj' (three point arbitrage) olarak bilinmektedir. Hem anında hem de vadeli kurlara uygulanmaktadır. Bu eşitliğin olmaması üç uçlu arbitraja dayalı kâr fırsatlarını ortaya çıkartacaktır. Bu arbitraj faaliyetleri sonrası yine dengenin kurulması gerçekleşecektir.

Üç sözü edilen ulusal parayı bir üçgenin birer köşesine yerleştirelim. Tabanda doğrudan doğruya birbirine dönüştürülmesi istenen paralar, tepe noktasında ise ortak payda olarak dolar gösterilsin.

Okların yönü hangi paranın hangisine dönüştürüleceğini göstermektedir. TL'den RR'ye doğru uzanan ok, liranın rubleye doğrudan dönüştürülmesi demektir. Diğer okların yönü ise dolaylı yolu göstermektedir, yani TL önce dolara sonra Ruble'ye çevrilmektedir. Okların, TL köşesinden $ a gidilmesi ve oradan da RR'ye yönelmesi bu işlemlerin yansıtmasıdır. Okların bulunduğu kenarlar aynı zamanda ulusal paranın karşıdaki paraya göre fiyatını belirlemektedir. Örneğin; TL'den dolara yönelmiş olan ok, TL'nin dolar kurunu göstermektedir. (1 TL'nin değiştirilebildiği dolar miktarı şeklinde tanımlanan kur dolaylı kotasyon simgesel olarak $/TL biçiminde gösterilmiştir)

Aynı şekilde dolardan rubleye yönelen ok ise, RR/$ kurunu, yani dolar başına ruble miktarını belirtir. Özetle, kurların bu şekilde ifadesi paydada yer alan ulusal paranın, paydaki gösterilenin kaç birimiyle değiştirildiğini görebilmekteyiz. Bu sayede, dolaylı yoldan, yani çapraz kurlar yöntemiyle 1 TL nin karşılığı olan ruble miktarı şöyle bulunmaktadır.

RR/TL = $/TL x RR/$
RR/TL = 1,00/2,00 x 1,00 = 1/2 = 0,50 elde edilir.

Eğer doğrudan kur bu şekilde bulunan kur değilse, üç uçlu arbitraja dayalı kâr fırsatları söz konusudur.

RR/TL > $/TL x RR/$ olduğu durumda, Burada RR/TL kuru dolaysız kurlardan elde edilecek çapraz kura uyumlu değildir. Bu sebeple, elinde TL olanlar bunları dolara dönüştürecek ve dolarla ruble satın alacak ve ruble fonları TL ye dönüştürecektir. Böylece bozulan denge bu faaliyetlere bağlı olarak dengelenecektir. Tabii ki bundan kar sağlayan arbitrajcı olmaktadır.

Örnekte ifade edildiği gibi ülke piyasalarında fazla talep edilmeyen paraların işlem giderleri yüksek olmaktadır. Bu yüzden Meksika Peso'su, Hindistan Rupi'si gibi paralara yönelik işlemlerin ilk önce dolara çevrilerek yapılması daha avantajlı olmaktadır.

İşlem Giderlerinin Hesaba Katılması

Yukarıdaki incelemede işlem giderlerinin sıfır olduğu kabul edilmiştir. Fakat, gerçek hayatta işlem giderlerinin olduğu yadsınamaz bir durumdur. Bu nedenle, her dövize ait ilgili piyasada bir alış ve satış kuru olacaktır. İşlemci dövizi piyasadan satış fiyatından alacak ve alış fiyatından satacaktır. Arbitrajın ortaya çıkması için kâr fırsatlarının işlem giderleri farkından büyük olması gerekli olacaktır.

Doların söz konusu durumdaki etkisi açıktır. Uluslarası ticaret açısından ticari işlemlerde aracı para rolüne sahip doların iki ufak ülke arasındaki ticarette bu ülkelerin parası yerine kullanıldığı görülmektedir. Böyle bir aracı para kullanılması ticareti hızlandırma ve değerindeki göreceli istikrar sebebiyle taraflara yarar sağlamaktadır.

Teorik olarak İyi işleyen piyasalarda fiyat farklılıklarının yaşanmaması gerekir. Çünkü olması gereken fiyat, kısa sürede belli bir noktada arz ve talebe bağlı olarak kendiliğinden oluşur.

Arbitraj işlemi ile sağlanan kâr marjı, genelde düşük kalmaktadır. Çünkü bankalar bu tür işlemlere çok rağbet ettiklerinden, çeşitli piyasaların kurları, arbitraj işlemleri sonucu birbirine yaklaşmakta, aradaki fark, çoğunlukla ulaşım giderlerini karşılayacak düzeylere düşmektedir. Bu bakımdan arbitraj işleminden önemli ölçüde kâr sağlanabilmesi, işlemin büyük ölçeklerde yapılmasına bağlıdır, ancak bu arbitraj işleminin riskini artırır.