1. BORSALARDA FİYAT ENDEKSLERİ

İstatistikte bir gösterge olarak kullanılan endeks; bir veya birkaç değişkenin zaman, mekan veya diğer özelliklere göre gösterdiği değişmelerin ölçüsü olarak tanımlanabilir.

Bilimsel araştırmalarda geniş bir kullanım alanı bulunan endekslere en yaygın olarak iktisat ve işletme ile ilgili konularda başvurulmaktadır.

Alternatif yatırım araçlarının getirilerinin ölçümlenmesinde ve karşılaştırılmasında da yatırımcılar endekslerden yararlı bilgiler sağlayabilmektedirler.

Hisse senetleri fiyatlarındaki değişmeleri ölçen endeksler genel olarak 2 çeşittir. Bir kısmı endeks kapsamındaki hisse senetlerinin nisbi önemini dikkate almadan sadece bu konudaki genel fiyat düzeyini, bütün hisse senedi fiyatlarına eşit ağırlık veren veya geometrik ortalama kullanarak hesaplayan basit endekslerdir. Bir kısmı ise, hisse senetleri fiyatlarının toplam piyasa değerleriyle ağırlıklandırıldığı çok sayıda hisse senedini ihtiva eden karmaşık endekslerdir.

Dünyada en fazla tanınmış endeksler ile İMKB ‘de kullanılmakta olan endeks hakkında aşağıda açıklayıcı bilgiler verilmektedir. 

1.1. Dow Jones Ortalaması (DJA)

En eski hisse senedi fiyat endekslerinden olan Dow-Jones ortalamaları ilk olarak 1884 tarihinde The Wall Street Journal’de yayınlanmıştır. Dow-Jones ortalamaları 4 tanedir.

-       Dow-Jones Sinai Ortalaması (Dow-Jones Industrial– DJI)

-       Dow-Jones Bileşik Ortalaması (Dow-Jones Composite - DJC)

-       Dow-Jones Ulaşım Ortalaması (Dow-Jones Transport – DST)

-       Dow-Jones Hizmetler Ortalaması (Dow-Jones Services-  DJS)

Bunlardan en yaygın olarak kullanılanı Dow-Jones Sinai Ortalaması olup, 1928 yılından beri 30 hisse senedi temel alınarak hesaplanmaktadır.

Dow-Jones ortalamaları, aşağıdaki formüle göre hisse senedi fiyatlarının basit aritmetik ortalamaları alınarak hesaplanır.

Burada;

Dow_(t) = “t” dönemindeki Dow-Jones ortalaması

P_it= “i” inci hisse senedinin “t” dönemindeki fiyatı

Baz_t= Hisse senedi sayısı

n=Ortalama kapsamındaki şirket sayısı

Ancak bu formülün bir eksikliği, stock split durumunda, yani sermaye artırımına gidilmeden hisse senetlerinin sayısının arttırılması halinde hatalı sonuç vermesidir. Bu durumda, yeni baz değeri (bölen) hesaplanarak formülde yerine konursa bu hatalı sonuç giderilebilir.

1.2.STANDARD&POOR’S Endeksleri (SP 500)

STANDARD&POOR’S Endeksi,  ağırlıklı aritmetik ortalama esasına göre hazırlanmaktadır. Endeks kapsamındaki şirketlerin piyasa değeri ağırlık faktörünü teşkil etmektedir. Endeks New York borsasında işlemgöre en önemli 500 şirketi içine almaktadır. Bu 500 şirketin 400’ü büyük sanayi kuruluşları (IBM,ITT,FORD gibi) , 40’ı kamu hizmeti yapan şirketler (utility companies) ,20’si ulaştırma  ve 40’ı finans kuruluşudur. Bunların toplam piyasa değeri (market capitalization) New York borsasında kayıtlı şirketlerin piyasa değerinin %80’ine varmaktadır. (1941=10) esasına göre yürütülmekte ve Chicago Mercantile Exchange (Chicago Ticaret Borsası) da endeks olarak alınıp satılmaktadır.

Endeksin hesaplanışı aşağıdaki formülle yapılmaktadır:

Burada;

Pio = “i” nci hisse senedinin baz dönemi fiyatı

Qio = “i” nci hisse senedinin baz dönemi hisse sayısı

Pit = “i” nci hisse senedinin t zamandaki fiyatı

Qit = “i” nci hisse senedinin t zamandaki hisse sayısı

SPt = Endeksin t zamandaki değeri olarak ifade edilir.

İndeksin baz dönem değeri 10 olarak kabul edilmiştir.

1.3.New York Borsası Bileşik Endeksi (NYSE-Composite)

New York borsasında işlem gören ve çeşitli sektörlerde faaliyet gösteren 1500 kadar şirketin hisse senetlerine dayalı olan bu endeks 1965=50 esasına göre yürütülmektedir. Hesaplanış şekli aynen Standard&Poor’s endeksindeki gibidir. New York Vadeli İşlemler Borsası (New York Futures Exchange-NYFE) de alım satımı yapılır.

1.4.Amerikan Hisse Senedi Borsası

Amex borsasında (American stock Exchange) işlem gören tüm hisse senetlerini kapsama alan ve fiyat ortalamalarındaki değişimleri yansıtan bir endekstir. Basit aritmetik ortalama yöntemi kullanılarak bütün hisse senedi fiyatlarındaki değişimlerin toplamı, hisse senedi sayısına bölünerek hesaplanır.

1.5.Value-Line bileşik Endeksi

Bu endeks NYSE’de işlem gören tüm şirketlerle Amerikan Borsası’nda kayıtlı şirketlerin başlıcalarını ne NASDAQ (Amerikan komputerize borsa dışı piyasası) ‘a kayıtlı bazı şirketleri de içine aldığı için en yaygın endeksi oluşturur. (1961=10) olmak üzere geometrik ortalama esasına dayanır. Kansas City board of trade (KCBT) borsasında alım satımı yapılır.

1.6.Tokyo- Nikkei Endeksi

Tokyo borsası birinci pazarına kayıtlı şirketlerin hisselerini kapsayan bu endeks tokyo’ da alım satım konusu olmamakta, buna karşılık Singapur borsası (Singapore stock Exchange –SIMEX) vadeli işlem piyasasında alınıp satılmaktadır.

1.7.Financial Times Endeksi

Baz dönemi 1.7.1935’tir. Endeks değerinin hesaplanmasında geometrik ortalama yöntemi kullanılmaktadır.

2.     İSTANBUL MENKUL KIYMETLER BORSASI ENDEKSİ (İMKB)

Borsa’da işlem gören hisse senetlerinin fiyat ve getirilerinin bütünsel ve sektörle bazda performanslarının ölçülmesi amacı ile oluşturulan IMKB hisse senetleri piyasası endeksleri, belli özellikleri kapsayacak şekilde aşağıda gösterildiği gibi ayrı ayı hesap edilmektedir.

2.1. IMKB Ulusal 100 Endeksi

1986 yılında borsa’nın kuruluşu ile 40 şirketle başlayan ve zaman içinde 100 şirketin hisse senedi ile sınırlanan bileşik endeks’ in devamı niteliğindedir.

2.2.   IMKB Ulusal 30 Endeksi

Vadeli işlemler piyasasında kullanılmak üzere, menkul kıymet yatırım ortaklıkları hariç ulusal Pazar’ da işlem gören şirketlerden, piyasa değeri ve işlem görme oranlarındaki benzer özelliklere göre seçilen 30 hisse senedinden oluşmaktadır.

2.3.IMKB Ulusal Tüm Endeksi

Menkul kıymetler yatırım ortaklıkları hariç ulusal Pazar’ da işlem gören tim hisse senetlerinden oluşmaktadır.

2.4.Sektör Endeksleri ve Alt Sektör Endeksleri

Belli özellikleri göre sektörler aşağıdaki sektörlerden oluşmaktadır.

Sanayi endeksi (gıda, temizlik, orman ürünleri, petrol ürünleri, taş, metal, makine), hizmetler endeksi(elektrik, ulaştırma, turizm, ticaret), mali endeks (banka, sigorta, finansal kiralama, holding, gayrimenkul, yatırım ortaklıkları)

2.5. IMKB Bölgesel YŞB Endeksi

Bölgesel pazarlar ve yeni şirketler pazarında işlem gören hisse senetlerinden oluşmaktadır.

2.6. IMKB Menkul Kıymet Yatırım Ortaklıkları Endeksi

Ulusal pazarda işlem gören menkul kıymet yatırım ortaklıklarının hisse senetlerinden oluşmaktadır. IMKB endeksi diğer gelişmiş ülkelerdeki endeksler benzer şekilde piyasa değeri ağırlıklı bir karaktere sahip bulunmaktadır.

(Piyasa Değeri = Eski Hisse Senedi Sayısı x Eski Hisse Senedi Fiyatı + Yeni Hisse Senedi Sayısı x Yanı Hisse Senedi Fiyatı)

IMKB endekslerinin hesaplanmasında piyasa değerleri esas alınmakta beraber, bu değerler ilgili şirketlerin halka açıklık oranları ile ayrıca ağırlıklandırılmaktadır. Bu hesaplamada ise baz olarak takas bank saklamasında bulunan hisse senetlerinin toplamı piyasa değerleri esas alınmaktadır.

Piyasa değeri hesaplamasında kullanılan fiyatlar, en son tecil edilmiş olan fiyatlardır.

Endeks hesaplanmasında aşağıdaki formül kullanılır.

E_t=Endeksin “t” zamanındaki değeri,

n = Endekse dahil olan hisse (şirket) sayısı,

F_it = “i” nci hisse senedinin “t” zamanındaki fiyatı,

N_it = “i” nci hisse senedinin “t” zamanındaki toplam sayısı,

H_it = “i” nci hisse senedinin t zamanındaki Takas Bank saklamasında bulunan miktarın sermayeye göre tamsayıya yuvarlanmış oranı,

B_t= Bölenin (düzeltilmiş baz değeri) “t” zamandaki değeri

2.7.Endekslerde düzeltme

Hisse senetlerinin piyasa değerlerinde arz-talep şartlarının haricinde meydana gelen değişikliklerden dolayı, endekslerde düşüş veya yükselme olmasını engellemek amacıyla, endeks hesaplama formülünün paydasında düzeltme yapılarak devamlılık sağlanır.

IMKB endekslerinin baz değerinde düzeltme aşağıda gösterildiği şekilde yapılır.

E_t= “t” günü endeks kapanış değeri (değişiklik öncesi)

PD_t= “t” günü endeks kapsamındaki hisselerin kapanış piyasa değeri

B_t = “t” günü baz değeri

ΔPD = Aşağıda tanımlanan şirket faaliyetleri nedeni ile toplam piyasa değerinde meydana gelen değişiklik.

B_t+1 = “t+1” gününde kullanılacak baz değer

E_t+1 = Değişiklik sonrası endeks değeri

Endekste düzeltme yapılmasını gerektiren şirket faaliyetleri ve düzeltmelerin yapılma zamanları şöyledir:

Faaliyet türü	Düzeltme zamanı
Nakit karşılığı sermaye artırımı Rüçhan hakkı kullanılarak Rüçhan hakkı kullanılmayacak	Rüçhan hakkı başlama tarihi Satış işleminin bitiş tarihi
Endeksler yeni hisse alınması	Alındığı gün
Endekslerden hisse çıkarılması	Çıkarıldığı gün
Takasbank saklama oranın değişmesi	Dönemsel
Şirketlerin birleşmesi	Hisse dağıtım tarihi
Şirketin bölünmesi	Hisse dağıtım tarihi

Tablo 1 – Endekste Düzeltme Faaliyetleri ve Düzeltme Zamanları

 

Görüldüğü gibi, temettü kuponlarını kesilmesi durumunda fiyat endekslerinde herhangi bir düzeltme yoluna gidilmemektedir. Bu nedenle kupon kesimleri endeksi suni olarak etkilemekte ve kupon kesimlerinin yoğunluk kazandığı dönemlerde endeks gerilemiş görülmektedir.

Şirketlerin bildirimlerine dayanılarak endekslerde düzeltme yapılması gereken faaliyet türleri ile ilgili olarak, ilgili şirketin söz konusu faaliyetin gerçekleşme tarihinden bir önceki iş günü en geç saat 16.30’a kadar (yarım gün ise en geç saat 12.00’a kadar) bildirimini Kamuyu Aydınlatma Platformu   (KAP)’a iletmiş olması gerekir. Aksi takdirde ilgili düzeltme, bildirimin KAP’a iletildiği günü takip eden ikinci iş günü geçerli olacak şekilde yapılır.

Bir sonraki iş günü başlayacak şirket faaliyetlerine ilişkin liste, her gün saat 16:30 itibariyle kesinleştirilerek KAP’ta ve İMKB’nin Türkçe ve İngilizce internet sitesinde ilan edilir. Nakit temettü ödemesi dışındaki bütün düzeltmeler hem fiyat hem de getiri endekslerinde yapılır.

2.8. Eski ve Yeni Hisse Senetleri

Sermaye artırımında bedelli hisseler temettü kıstelyevmine tabi olduğu zamanlarda piyasa değerleri temettü farkı kadar eski hisselerinden farklıdır. Bedelsiz hisseler ise çoğunlukla eski hisse sayıldıkları için fark söz konusu değildir.

Her ne kadar 1992 bilanço yılından itibaren eski-yeni hisse farkı kaldırılmış ve bilanço karından eski ve yeni hisselere eşit temettü dağıtılması karara bağlanmış ise de, pratikte bir şirket sermaye artırımı yaptıktan sonra henüz temettü ödemeden ikinci sermaye artırımı yaptığı takdirde, eski-yeni farkı kaçınılmaz olarak ortaya çıkmaktadır.

Bilanço dönemi sonunda sermaye artırımı yapıldığı ve o dönem içinde işlem tamamlanmayıp diğer bilanço dönemine sarktığı takdirde, yeni ihraç edilen senetler üzerinde son on yıla ait temettü kuponu olmayacağı için bir fark oluşmakta,

Şirketin genel kurul tarihinden önce sermaye artırımı yapılması halinde, yeni hisselere ne kadar ve ne zamandan temettü verileceği bilinmediği için eski ve yeni hisseler arasında yine bir fark oluşmaktadır.

Uygulamada borsa ve SPK tarafından bilanço dönemine çok yakın tarihlerde genellikle sermaye artırımına müsaade etmeyerek veya o dönem içinde bu işlemin tamamlanmasını İsteyerek birinci durumdaki sakıncayı ortadan kaldırmaya çalışılmaktadır.

Diğer durumda, yani genel kurul tarihinden önce sermaye artırımları nedeni ile doğacak eski-yeni farklarının belirlenmesi işlemi ise, o hisse senedi için eski-yeni olmak üzere iki Pazar açılmak suretiyle piyasaya bırakılmaktadır. Bu sebeple, nadiren de olsa bu hesaplama gerekli olmaktadır.

2.9.IMKB endekslerinde dönemsel değerleme ve değişiklikler

IMKB endekslerinin kapsamındaki değişiklikler IMKB Ulusal 30, IMKB ulusal 50 ve IMKB ulusal 100 ‘de Ocak-Mart, Nisan-Haziran, Temmuz-Eylül, Ekim-Aralık dönemleri için yılda 4 kez yapılır.

Hisse senetlerinin değerleme dönemleri, IMKB ulusal 30, IMKB Ulusal 50 ve IMKB ulusal 100 endekslerinde Kasım, Şubat, Mayıs ve Ağustos sonları itibariyle işlem hacimleri için geçmiş üç aydır.

IMKB endekslerinin kapsamındaki hisse senetlerinde dönemsel olarak yapılan değişiklikler 15 gün önceden ilan edilir.

2.10. Dönemsel Olmayan Değişiklikler

Pazarları kesintisiz 5 iş gününden fazla süre için kapatılan hisse senetleri kapsamında oldukları endekste çıkarılır ve çıkarıldığı dönem tamamlanana kadar ilgili endekse alınmaz.

İlk defa işlem görmeye başlayan hisse senetleri, 11. İşlem gününde işlem gördüğü Pazar ve sektör endekslerin dâhil edilir.

Hisse senetleri Ulusal-30, 50 ve 100 endeksi kapsamında olan iki şirketin birleşmesi veya devri sonucunda ortaya çıkan şirketin hisse senetleri endeks kapsamı içinde kalır ve eksilen şirket yemeklerden tamamlanır. Aynı durumda şirketlerin bölünmesi halinde ise, ortaya çıkan şirketlerden piyasa değeri en büyük olan dönem sonuna kadar endeks içinde kalır, diğerleri çıkarılır.

3.     HİSSE SENETLERİNİN SEÇİM KRİTERLERİ

Ulusal pazarda işlem gören hisse senetlerinin IMKB ulusal 30, IMKB ulusal 50 ve IMKB ulusal 100 endeksi’ ne alınabilmesi için, Borsa’da en az 60 gün süre ile işlem görmesi şarttır.

IMKB Ulusal 30, IMKB ulusal 50 ve IMKB Ulusal 100 endeksine, bir grubun birden fazla şirketi olması halinde, sadece bir şirketin hisse senedi dâhil edilir.

IMKB Ulusal 30, IMKB Ulusal 50 ve IMKB Ulusal 100 endekslerinde yer alacak hisse senetlerinin seçimi bu kitap için gerekli olmayan karmaşık sistemle yapılır.

IMKB endeksinde yer alacak şirketlerin işlem gören şirket toplamının 1/3 ünden az olması ve hisse senetleri piyasasını en az %85 oranında temsil etmesi prensibi getirilmiş bulunmaktadır.

Endekste yer alacak şirketlerin aşağıdaki şartları mutlaka sağlaması gereklidir:

• Şirketin geçmiş faaliyet süresinin en az 3 yıl olması
• Şirketin borsaya göndermesi gereken bilgilerde son iki yılda gecikme olması
• Şirketin son 3 yılda bağımsız dış denetimden geçmiş olması
• Şirketin borsaya örnek taahhütname vermiş olması
• Son yılda kar payı dağıtmış olması

Hisse senetlerinin endekslere alınabilmesi için değerleme dönemi sonu itibariyle A veya B Listesinde yer almaları şarttır. C Listesinde yer alan hisse senetleri endekslere dâhil edilmez. İMKB 30, İMKB 50 ve İMKB 100 endekslerinin kompozisyonu Ulusal Pazar’da işlem gören şirketlerle, Kurumsal Ürünler Pazarı’nda işlem gören gayrimenkul yatırım ortaklıkları ve girişim sermayesi yatırım ortaklıklarının hisse senetlerinden, İMKB 10 Banka endeksinin kompozisyonu ise Ulusal Pazar’da işlem gören bankaların hisse senetlerinden oluşturulur.

Hisse senetlerinin endekslere alınabilmesi için, değerleme dönemleri sonu itibarıyla İMKB’de en az 60 gün süreyle işlem görmesi şarttır. Değerleme dönemi içinde belli bir piyasa değeri büyüklüğü şartını sağlıyor olması nedeniyle endekslere dâhil edilen hisse senetleri için 60 gün süreyle işlem görme şartı aranmaz. Birden fazla grup hisse senedi ayrı sıralarda işlem gören şirketlerin, sadece bir grup hisse senedi endekslere dâhil edilir.

Endekslerde yer alacak hisse senetlerinin seçimi: Hisse senetleri, değerleme dönemi sonu itibariyle fiili dolaşımdaki paylarının piyasa değerlerine göre

büyükten küçüğe doğru sıralanır. Hisse senetleri, değerleme dönemindeki günlük ortalama işlem hacimlerine göre büyükten küçüğe doğru sıralanır. Günlük ortalama işlem hacimlerinin hesabında sadece özellik kodu “E” (Eski) ve “Y” (Yeni) olan normal emir işlemleri ile hisse senetlerinin işlem gördüğü gün sayıları esas alınır.

Nihai sıralama aşağıda açıklandığı şekilde yapılır: Her iki listede; birinci sırada yer alan hisse varsa nihai listede ilk sıraya konur. Her iki listede; birinci sırada yer alan hisse yoksa ilk iki sıra içinde yer alan hisse olup olmadığına bakılır. Nihai listede ilk sırada yer alacak hisse senedi belirleninceye kadar bu işlemler tekrarlanır. Nihai listede ilk sıraya konulacak hisse senedinin belirlenmesinden sonra yukarıdaki işlem takip eden sıralar için tekrar edilir. Her iki listede ilk n sıra içinde olma şartını sağlayan iki hisse senedinin bulunması halinde piyasa değeri büyük olan nihai listede daha üst sıraya konur. Yapılan nihai sıralamada en üst sırada yer alan hisse senetlerinden başlanarak ve “Dönemsel Değişiklikler” bölümünde açıklanan endekslere alınmak veya çıkarılmak için gereken üst ve alt sıralar da gözetilmek suretiyle endekslere seçim yapılır.

Kurumsal Yönetim Endeksi: Şirketlerin hisse senetlerinin Kurumsal Yönetim Endeksi kapsamına alınabilmesi için gereken asgari Kurumsal Yönetim Derecelendirme Notu 7 olarak belirlenmiştir. 

Derecelendirme notunun derecelendirme yaptırmak isteyen şirketin talebi nedeniyle verilmesi ve yıllık olarak yenilenmesi veya teyit edilmesi şarttır. Birden fazla derecelendirme kuruluşundan alınan derecelendirme notlarından en son bildirilen derecelendirme notu dikkate alınır. Bu derecelendirme kuruluşlarından herhangi birisinin derecelendirme sözleşmesi herhangi bir nedenle sona erdiğinde veya derecelendirme kuruluşunun SPK tarafından “Derecelendirme Kuruluşları Listesi’nden çıkarılması halinde diğer derecelendirme kuruluşu tarafından verilen not dikkate alınır. Asgari derecelendirme notu şartını sağlayan şirketlerin hisse senetleri, derecelendirme notunun KAP’a bildirildiği günü takip eden iş gününde endekse alınır. (KAP’a yarım günlerde saat 12.00, diğer günlerde saat 16.30’dan sonra yapılan bildirimler bir sonraki iş günü yapılmış kabul edilir.)

KAYNAKÇA

KARSLI, M. ‘Sermaye Piyasası, Borsa, Menkul Kıymetler’ , alfa Yayınları, Ocak 2004
http://www2.bayar.edu.tr/yonetimekonomi/dergi/pdf/C19S12012/211_224.pdf  (12 Haziran 2014)
http://borsaistanbul.com/data/kilavuzlar/IMKB%20Endeksleri.pdf (12 Haziran 2014)